Den lange vegen til Hordaland

Alle dyrebestandar vil freista å veksa, verta velfødde og mange, inntil eit nivå der det er meir tenleg å søkja nye område med høvelege livsvilkår, der konkurransen om plass og mat er mindre. Utfordringa for nye hordalendingar er såleis ikkje så mykje kvifor dei skal dra hit, men heller korleis dei skal ta seg fram. For dei som ikkje kan flyga og heller ikkje er glade i å symja langt, er store delar av fylket nærast utilgjengeleg. Det kan nytta å ta tida til hjelp. Men inntil fleire tusen år med prøving og feiling har ikkje alltid gjeve resultat. Djupe og kalde fjordar, bratte gjel og slukter, høge fjell og klimatiske skiljeliner dannar effektive spreiingsbarrierar. Det krevst pågangsmot, kløkt og framfor alt flaks å verta hordalending, dersom det i det heile lèt seg gjera.

Dei første hordalendingane

Den siste istida er eit avgjerande skilje for Hordalands dyreslag. Det var nok ein interessant fauna i fylket før den tid også, men med nokre få unntak, slik som Fjøsangerfunna frå den siste mellomistida, veit vi lite om dyrelivet i mellomistidene. Isen øydela dei fleste spora av tidlegare liv. Først då isen trekte seg attende for litt over 14 000 år sidan, tok ting til å skje. Dei ytste delane av Hordaland var mellom dei første landområda i Noreg som vart tekne i bruk av menneska, nettopp fordi dette var dei første stadene der det utvikla seg eit dyreliv som det kunne drivast jakt og fangst på.

I havet utanfor var det sjøfugl, sel, saltvassfisk og andre marine dyr. På det som alt var land, eller skulle bli land etter kvart som isen trekte seg attende, var nok fisk mellom dei første dyreslaga som koloniserte Hordaland. Innvandrarar til elvar og vatn kom frå havet i vest – innvandrarar som kunne tola sjøvatn. Til fiskeslaga med ein vestleg innvandringsveg reknar vi røye, aure, stingsild, ål, laks, havniauge og elveniauge. Desse artane har stort sett si naturlege utbreiing over heile landet, der det er eller har vore fri tilgang frå sjøen.

Havet stod høgare på den tida enn i dag, frå 30 meter over dagens havnivå i vest til 125 meter aust i fylket. Vekta av isen hadde pressa landet ned, mest i aust, minst i vest. Fiskane som kom inn frå havet – med unntak av ålen, som også kan ta seg fram over land – var opphavleg berre å finna under eller like ovanom marin grense. Det vil seia høgaste nivå av havet like etter den siste istida, eit nivå som varierer alt etter kor stor landhevinga har vore frå isen sleppte taket og fram til i dag, og vidare opp så langt det lét seg gjera å symja, dit fossar og stryk stengde vegen vidare.

Utbreiinga til ein del av desse artane har sidan auka sterkt ved at menneske har teke med seg fisk etter kvart som dei tok landet i bruk. Det er slik flytting som er årsaka til den store utbreiinga auren har i våre dagar. I dei fleste fjellvatna hadde det elles ikkje vore aure.

På Austlandet er artsrikdomen mellom ferskvassfiskane langt større enn vestafjells. Mest sannsynleg var det tre innvandringsvegar frå aust då dei spesifikt austlandske fiskeslaga kom til landet, truleg for om lag 11 500–10 000 år sidan. Å vandra vidare til Vestlandet baud på store vanskar. I tilfelle det skulle skje, må dei ha spreidd seg i brakkvatnet langs iskanten ved kysten. Når vi i dag har gjedde og åbor i ein del vatn i vårt fylke, er det eit resultat av utsetjing. Siken kan ha hatt ein vestleg innvandringsveg over Nordsjøen. I så fall kan vesterlendingar vera opphavet til bestandane i ei rekkje vassdrag på Jæren. Det einaste vatnet i Hordaland med sik – på Engesund i Fitjarøyane – ligg så isolert til at arten må ha vorte ført hit av menneske. Då vatnet på Engesund steig opp av havet for nokre få tusenår sidan, var havet dessutan så salt at sik ikkje skulle greia å ta seg fram hit for eigen spord.

Ferskvassfiskane demonstrerer tydeleg at Hordaland er bortimot utilgjengeleg for dei fleste artane. Såleis har berre 7 av dei 18 artane ferskvassfisk som no finst i Hordaland, vandra naturleg inn. Til samanlikning finst 30 fiskeslag med naturleg utbreiing aust for vasskiljet, frå Hardangervidda til svenskegrensa.

Dei første landpattedyra

Landpattedyra har hatt det noko lettare,men somme av dei har også streva lenge med å finna ut av geografien på våre kantar. Desse dyreslaga kom noko seinare enn fisken. Oter og reinsdyr var mellom dei første – dei kom truleg frå Kontinentet, over ei istunge i Skagerrak. Då dyra ikkje lenger kunne gå tørrskodde denne vegen, vart det nok meir krevjande å ta seg hit, og det tok mykje lengre tid. Vi veit frå funn ved steinalderbuplassar at det ei tid må ha vore bra med mellom anna elg og villsvin i Hordaland. Beinrestar etter isbjørn er funne i Rogaland, og då fanst sikkert isbjørnen også hjå oss.

Pattedyr, krypdyr og amfibium som vil kolonisera Hordaland i dag, har tre moglege innvandringsvegar. Ingen av dei er enkle, med mindre skapningane anten er flinke til å symja eller ikkje har noko imot ein verkeleg krevjande fjelltur. Så er det kanskje ikkje å undrast over at det lever færre artar pattedyr i Hordaland enn i noko anna fylke i Sør- Noreg, og at vi heller ikkje har særleg stort artsmangfald av krypdyr og amfibium. Dei fleste av dei artane vi har, greier seg likevel bra. Det er kanskje like greitt, for om nokon skulle ha eit ynske om å vandra ut, er det like krevjande som å koma motsett veg.

Korleis kryssa Hardangerfjorden?

Ulike artar har ulike føresetnader for å finna fram til oss, og utfordringane er så ymse. Dei fleste pattedyra har kome – og kjem framleis – sørfrå. Dei som på nokre hundre generasjonar ikkje har makta å koma seg rundt eller over Boknafjorden, treng heller ikkje tenkja på å kryssa Hardangerfjorden. Det er ikkje lenger å symja over han dersom ein finn den beste staden, men skal ein rundt Hardangerfjorden utan kart og kompass,må det i beste fall vera eit sant slit.

Sjølv om dei fleste pattedyra i norsk fauna kan symja, vegrar mange seg i det lengste. Det er fysisk krevjande,dyra er meir sårbare i det våte elementet, og uventa og sterke straumar kan gje fatalt resultat. Eit anna problem er at fjordvatnet er kaldt, så risikoen for å frysa i hel er stor. Saltvatnet kan i seg sjølv vera eit problem – ikkje så mykje for pattedyr, men definitivt for eit amfibium som er spesialtilpassa eit liv i ferskvatn.

For krypdyra er ei lang fjordkryssing såpass hasardiøs at det mest ikkje er til å tenkja på. Krypdyra er vekselvarme, og vil fort bli nedkjølte i kaldt vatn. Med minkande kroppstemperatur går aktivitetsnivået sterkt ned, så mykje at fleire kroppsfunksjonar vil stoppa opp. Hoggorm og buorm er dyktige symjarar, men berre når vatnet er høveleg varmt.

Derfor har fleire artar si nordgrense for utbreiinga på Vestlandet i Sveio, og det har dei truleg hatt i lang tid. Det siste tiåret har rådyret stadig oftare vorte observert også nord for Hardangerfjorden, så for denne arten synest barrieren å vera broten. I så fall er det truleg berre eit spørsmål om tid før rådyret finst over store delar av Hordaland. Milde og snøfattige vintrar gjev nemleg gode vilkår for denne arten. Der rådyret vinn terreng, kjem gjerne gaupa etter, så kanskje vil vi også få attende ein levedyktig bestand av denne spenstige villkatten om ikkje så lenge.

Stålorm og firfisle har større problem. Dei er vanlege i Sveio og på nokre stader i Etne. Firfisle skal også vera observert i Odda, og ein har sett einskildindivid på Bømlo, i Eidfjord og i Fusa. Stålorm – eller sleve – finst dessutan lokalt på Stord og i traktene kring Ølve og Hatlestrand,men dei er ikkje mange. Korleis dei første individa kom seg nord om fjorden, er uvisst. Kanskje har nokre dyr ein gong følgt med eit jordlass frå sørsida?

Å ta seg rundt Hardangerfjorden er neppe ei god løysing for slike vekselvarme dyr. Dei vil då måtta forsera mange undersolte lier der temperaturen i beste fall er ugunstig store delar av dagen, og mange stader er topografien uoverkomeleg. Dette er grunnen til at det ikkje finst hoggorm i Odda.

Dersom isen legg seg, kan det lata seg gjera å kryssa somme fjordstrekningar ein kald vinterdag utan å symja. Dette er likevel ikkje eit alternativ for amfibium, krypdyr og dei av pattedyra våre som overvintrar i dvale eller går inn i ein periode med vintersøvn.

Eit alternativ til å kryssa Hardangerfjorden er å angripa Hordaland frå nord. Somme gjer vitterleg det i dag, men utfordringa på denne kanten er ikkje nemneverdig mindre. Også Sognefjorden er kald, djup og brei. Dyreslag som kjem nordfrå, er dessutan ofte dei same som tidlegare har kome sørfrå. Med tida har dei etablert seg på indre Austlandet og kanskje i Trøndelag, som dermed blir nye utgangspunkt for spreiing.

Hjortedyr på frammarsj

Sjølvsagt kan dyreslag også koma over Langfjella, og då treng dei ikkje kryssa fjordar. Men høgfjellet er brysamt å hanskast med for mange. Ikkje berre er her kaldare og meir utsett for vêr og vind enn i låglandet, det er også vanskeleg å finna mat for artar som ikkje er tilpassa eit liv i fjellet. Dertil er det store avstandar å overvinna. Det beste dømet på eit dyreslag som i dag forserer Hardangervidda utan store problem,er elgen. Han følgjer ofte éin av tre hovudkorridorar: over Haukeli og derifrå til Åkrafjorden eller Sørfjorden, over sentralvidda til Eidfjord og Ullensvang, eller tilnærmingsvis langsmed Bergensbana til Raundalen og Voss og Ulvik. Den siste er kanskje den mest nytta ruta. Ved Gravahalsen, like utanfor fylkesgrensa, er det ikkje uvanleg å sjå småflokkar med elg som søkjer beitemarker i Hordaland. Jakttrykket på elgen er høgt på Austlandet,men hordalendingar vil nok også vita å ta skytevåpen i bruk dersom stamma held fram å auka så sterkt som i dei siste åra.

Det er sjølvsagt mest interessant å diskutera dei artane som har makta å nå oss – som trivst og har danna gode bestandar i store delar av Hordaland. Skal vi peika på eit pattedyr som verkeleg står sterkt hjå oss, må det verta hjorten. Veksten i hjortestamma har vore svært sterk på Vestlandet dei siste tiåra, og det spørst om ikkje Hordaland er i ferd med å ta over for Sogn og Fjordane som det fremste hjortefylket i landet. Vi veit ikkje kor stor stamma er i dag, men for å tillata ein fellingskvote på oppunder 6000 dyr, slik kvoten er i dag, bør totalbestanden telja minst 25 000 dyr. Ingen veit kor stor stamme det eigentleg er plass og ressursar til, men truleg er det enno mykje skog og mark å gå på for desse hordalendingane.

Rovdyra som ikkje fekk bli

Hordaland har også ein vesentleg del av den største villreinstamma i Nord-Europa. Det har alltid vore vanskeleg å einast om kor stor villreinstamma på Hardangervidda vitterleg er, og korleis ho skal forvaltast. Ho bør ikkje verta for stor, i så fall kan reinen overbeita sitt eige næringsgrunnlag om vinteren. Den naturlege reguleringa er borte, ettersom rovdyra som har reinsdyr som byttedyr, er utrydda frå fjellheimen – og har vore det lenge. Dermed må lokale jegerar gjera den «jobben» som jerv og ulv skulle ha gjort. Det gjer dei med glede, men det har vist seg vanskeleg å justera uttaket til eit nivå som tilseier ein stabil bestand på rett nivå over tid. Dette er berre ei av mange og viktige utfordringar i villreinforvaltinga: Trafikkerte vegar, jarnbane, hyttefelt, ferdsle til fots og kraftliner gjer alle sitt til å avgrensa vandringa til dette dyreslaget, som frå naturen si side er vårt mest nomadiske.

Jerven er hordalendingen som ikkje fekk lov til å vera det. Ein gong fanst denne arten i alle dei større fjellområda våre. Etter kvart som bøndene sleppte sau på utmarksbeite utan tilsyn på desse stadene, vart det ikkje lenger rom for ei jervstamme. I dag er det berre tilfeldige streifdyr som stundom kryssar fylkesgrensa, og sjølv slike dyr vil ha ei svært uviss framtid. Då jerven forsvann, vart livet vanskelegare for fjellreven, dels fordi denne arten var avhengig av åtsel som låg att etter jerv i fjellet. Det hender framleis ein sjeldan gong at ein ser «fjellrev» i Hordaland, men det er helst rømde oppdrettsrevar. Finse og Halne var dei siste stadene vi hadde vill fjellrev i Hordaland. Då anleggsverksemda ved utbetringa av Bergensbana tok slutt ved Finse i 1996, vart reven så godt som borte. Han hadde då vorte fôra nokre år av arbeidarar i brakkelandsbyen. I dag er det mindre enn 50 fjellrevar att i Noreg, og inga fast stamme i vårt fylke.

Ikkje alt er lett å forklara

Det mest pussige utbreiingsmønsteret finn vi mellom amfibia. Dei toler ikkje saltvatn, og ligg i dvale om vinteren. Like fullt finn vi frosk og padde i dei fleste øykommunane våre. I somme tilfelle kan nok born ha teke rumpetroll av frosk med seg dit, men paddene er ikkje like populære utsetjingsdyr. Kanskje kom dei til øyane som stakk opp av havet like etter istida, då vatnet i Nordsjøen og Skagerrak var lite salt? På kysten stod havet då 30 meter høgare enn i dag, slik at denne innvandringsteorien berre kan tenkjast for øyar høgare enn om lag 30 moh. Det var neppe slik den meir varmekjære salamanderen fann fram til oss. Ein teori er at salamanderen innvandra til Hordaland over Haukeli i ein varmare klimaperiode enn vi har no, kanskje alt for 8000 år sidan. Den største einskildførekomsten av stor-salamander i verda finst i Hordaland, men førekomsten er isolert til ein region i Fusa, Kvam og Kvinnherad, og eit område av Sveio og grensetraktene mellom Bergen og Os. Truleg var arten meir utbreidd i Hordaland i tidlegare tider. Mange stader er han utrydda som følgje av utsetjing av fisk i opphavleg fisketomme vatn.

Det er lettare å etablera seg i Hordaland dersom ein kan flyga. Fuglar og insekt har i utgangspunktet få problem i så måte. Det trengst likevel ikkje alltid venger for å ta seg fram luftvegen. Somme edderkoppar spinn ein svevetråd som dei nyttar ved forflytting. Når vinden tek tak i denne tråden, kan små edderkoppar koma langt av garde. Det første funnet på den skandinaviske halvøya av edderkoppen Saaristoa firma ved Fauskanger i Askøy i 1977 er truleg eit døme på dette. Det næraste kjende utbreiingsområdet til arten er i England, og mest truleg har dyret kome derifrå som «luftplankton». Det kan ha vore mange slike tilfelle utan at vi kjenner dei.

Fuglane har i regelen ingen problem med å nå oss, men slett ikkje alle flygande gjester har konkludert med at Hordaland er ein leveleg stad. At austlege artar som svartspett, perleugle, lavskrike og duetrast ikkje finn seg til rette her, er forståeleg. Dei er knytte til naturleg granskog, som vi ikkje har mykje av her vestpå. Mangel på eigna hekkeplassar er også grunnen til at gravanda er mest fråverande hjå oss. Det vert litt puslete med vårt eine hekkepar på Herdla når arten er ein vanleg hekkefugl på kysten frå Haugalandet til svenskegrensa og frå Møre til og med Trøndelag.

Fylkesfulgen

Skal vi mellom fuglane peika ut ein riktig hordalending, må det kanskje verta fylkesfuglen vår – kvitryggspetten. På midten av 1900-talet var denne arten vidt utbreidd over store delar av den skandinaviske halvøya og Finland. Moderne driftsformer i skogbruket har dessverre gjort ende på det. I dag er kvitryggspetten så godt som utrydda i Finland og Sverige, og situasjonen på Austlandet er nesten like ille. I Hordaland og elles på Vestlandet greier han seg derimot framleis bra. Hogstmaskinene har ikkje like lett tilkomst i våre ulendte skoglier, og det bratte terrenget med mange steinsprang og ras gjer at tilgangen på daude og døyande tre mange stader er god. I slikt trevyrke finn kvitryggspetten store,vedborande insektlarvar, som er hovudføda. Denne typen larvar har særskilt gode føresetnader hjå oss, på grunn av det milde og fuktige vinterklimaet. Det skal såleis meir til å slå ut kvitryggspetten her enn på Austlandet.

Klimaskiftet som mange trur vi no står overfor, kan føra til store endringar i Hordalands fauna. Dei første og største endringane hittil er registrerte i havet. Artar med sørlegare utbreiing har funne vegen nordover, både som einskildindivid og som tendensar til meir varig kolonisering. Kva slags varige endringar vi kan venta oss, er avhengig av kor markant klimaskiftet vert. Det kan verta nye grunnar til å verta verande i fylket – og nye grunnar til å utvandra.